Historia laktacji - ewolucja poglądów na temat laktacji

Gdy Karol Linneusz tworzył dzieło Systema Naturae (1758 r), w którym zawarł podstawy stworzonego przez siebie systemu klasyfikacji organizmów, karmienie wydzieliną gruczołów mlekowych wydało mu się tak charakterystyczne dla pewnej grupy organizmów zwierzęcych (w tym ludzi), że nazwał je mammalia, czyli ssaki (dosł. piersiowe) od łac. mamma, czyli pierś.

Karmienie piersią towarzyszy człowiekowi od zarania dziejów. Jednak poglądy na temat karmienia naturalnego i innych sposobów żywienia niemowląt ulegały na przestrzeni lat wielu ewolucjom.

Prehistoria i starożytność

Najstarsze znane źródła pisane wspominające o karmieniu piersią pochodzą z Bliskiego Wschodu i datowane są na 3000 lat pne.

Do czasu udomowienia bydła, dla noworodków ssaków nie było innej alternatywy niż karmienie wydzieliną gruczołów mlekowych matki, w przypadku noworodków ludzkich, karmienie piersią. Dziecko, które było pozbawione dobroczynnego wpływu kobiecego mleka, nie miało szans na przeżycie i umierało. Stąd w starożytnych cywilizacjach dziecko przychodzące na świat co do zasady było karmione piersią. Wraz z rozwojem osiadłego tryby życia i rozpoczęciem uprawy roli, pojawiły się pierwsze próby karmienia noworodków i niemowląt ludzkich mlekiem pochodzącym od ssaków udomowionych zwierząt. W starożytności podejmowano próby karmienia mlekiem krowim i kozim. O ile jednak karmienie mlekiem udomowionych ssaków należało w starożytności do wyjątków i stosowano je głównie w przypadku sierot, o tyle powszechnie stosowano u niemowląt mleko pochodzące od kobiet nie będących biologicznymi matkami, czyli od tzw. mamek. W czasach starożytnych mamki były zatrudniane wyłącznie dla dzieci z rodzin arystokratycznych. Mamki wybierano bardzo starannie i kwalifikowano do tego zawodu tylko kobiety, które wytwarzały odpowiednią ilość mleka dobrej jakości. Wierzono bowiem, że cechy charakteru mamki wraz z mlekiem przechodziły na karmione jej mlekiem niemowlę. Również w starożytności określono warunki zatrudniania mamek. Już w Kodeksie Hammurabiego były zapisane prawne zasady zatrudniania kobiet mamek. Mamki funkcjonowały między innymi w starożytnym Egipcie, Mezopotamii, Grecji, Rzymie oraz wśród Izraelitów. W przypadku niemowląt z biedniejszych rodzin oraz dzieci porzuconych, które nie mogły być karmione naturalnie, podejmowano próby karmienia sztucznego. Jednak kończyły się one prawie zawsze niepowodzeniem.

W kulturze Izraelitów zasady karmienia piersią zostały zapisane w Talmudzie. Talmud podaje, że dziecko może być karmione piersią cały dzień bez szkody dla niego, natomiast w nocy ma być karmione tylko raz przed świtem. Czas karmienia piersią u Izraelitów określano na 18 do 24 miesięcy. Według Izraelitów dziecko musiało dostawać mleko kobiece, aby nie umrzeć. Jednak jeśli matka karmiąca zaszła w ciążę, to zalecano odstawienie dziecka od piersi, ponieważ uważano, że ciąża psuje jakość mleka. Wówczas zalecano karmienie dzieci mlekiem pochodzenia zwierzęcego zmieszanym z jajkami, jednak efekty takiego sposobu żywienia były z reguły dramatyczne dla tak żywionego dziecka.

W starożytnych Indiach bezpośrednio po urodzeniu, jeszcze przed odcięciem pępowiny, jama ustna noworodka była czyszczona za pomocą soli kamiennej oraz ghee, czyli klarowanego masła. Następnie noworodek był karmiony ghee oraz miodem, co miało mu ułatwić wydalenie smółki. Karmienie piersią było zakazane do czwartego dnia po porodzie. Przez pierwsze trzy dni życia noworodek był karmiony trzy razy dziennie mieszanką ghee, miodu i korzeni lokalnych roślin. Jeszcze czwartego dnia rano i w południe noworodek dostawał łyżkę miodu z ghee, i dopiero wieczorem był po raz pierwszy przystawiany do piersi. Jeśli matka nie miała pokarmu lub z innych powodów nie mogła karmić piersią, zatrudniano mamkę.

Inaczej niż w starożytnych Indiach postępowano z noworodkami w starożytnej Grecji. Arystoteles w swojej „Historia animalium” opisał wygląd smółki, dowodził, że najlepiej pierwszy raz przystawić dziecko do piersi w pierwszym dniu po urodzeniu. Wg niego nie należało czekać do trzeciego lub czwartego dnia. Stwierdził, że siara różni się wyglądem od późniejszego mleka i jest słonawa. Uważał, że jest ona odpowiednia do karmienia niemowlęcia. W starożytnej Grecji większość dzieci z zamożnych rodzin karmiona była przez mamki, które najczęściej były niewolnicami.

Również w starożytnym Cesarstwie Rzymskim lekarze rzymscy zalecali karmienie noworodków przez mamki znacznie częściej niż przez własne matki. Mamka wybierana była bardzo ostrożnie, ponieważ wierzono, że dziecko nabiera cech charakteru mamki poprzez mleko, które pije. Najbardziej pożądane były mamki z Grecji, przede wszystkim ze Sparty. Większość mamek, podobnie jak w starożytnej Grecji, była niewolnicami, ale zdarzały się też kobiety wolne, które pracowały jako mamki zarobkowo.

Średniowiecze i nowożytność (do rewolucji przemysłowej)

W średniowiecznej i nowożytnej Europie mamki powszechnie funkcjonowały w bogatych rodzinach. Natomiast kobiety z wyższych sfer, które samodzielnie karmiły swoje dzieci, narażały się na krytykę osób z własnego otoczenia. Z usług mamek korzystała już nie tylko arystokracja, ale również bogata szlachta, bogaci mieszczanie, a nawet rodziny zamożnych chłopów. Także dobroczynne instytucje, które opiekowały się podrzuconymi niemowlętami, zatrudniały mamki. W Paryżu, w XVII wieku istniały cztery agencje zatrudniające mamki. Mamki karmiły dzieci w miejscu ich zamieszkania albo wysyłano mamkę wraz z dzieckiem na wieś. Niestety jakoś opieki nad niemowlętami nie była odpowiednia, stąd wiele z tych dzieci, które pozostawały pod wyłączną opieką mamek umierało.

Pierwszą ważną drukowaną pozycją pediatryczną była książka: „Ein Regimen der jungen Kinder” (Augsburg 1473) niemieckiego lekarza Bartolomaeusa Metlingera.

W swoim dziele Metlinger opierał się nie tylko na medycznych tekstach greckich i arabskich, ale również – co było rzadkością- na swoim doświadczeniu. Zawarł on szczegółowe instrukcje dotyczące karmienia niemowląt i odstawiania ich od piersi. M.in. zalecał, aby niemowlę odstawiane od piersi w wieku poniżej roku otrzymywało mleko kozie zmieszane z wodą i cukrem. Dziecko nieco starsze powinno otrzymać papkę z chleba rozpuszczonego w słodzonej i gotowanej wodzie. Zalecał również wprowadzenie do diety niemowlęcia karmionego piersią żywienia uzupełniającego z papki z chleba zmieszanego z mlekiem i wodą już w wieku kilku miesięcy. Objętość podawanej żywności uzupełniającej uzależniał od objętości mleka wypitego przez dziecko. Papka ta miała być podawana bezpośrednio po karmieniu piersią. Metlinger uważał, że mleko kobiece przez 14 dni po porodzie jest szkodliwe dla niemowlęcia. Przez ten okres niemowlę powinno być karmione przez mamkę. Jeśli jednak zatrudnienie mamki było niemożliwe, to przed zaproponowaniem piersi dziecku przez własną matkę, należało podać miód, aby zapobiec szkodliwemu oddziaływaniu mleka matki na niemowlę.

Dopiero w XVI wieku pojawiło się więcej głosów zachęcających do karmienia niemowląt przez własne matki. Traktat o dzieciach, opublikowany w 1577 r., którego autorem jest Włoch Omnibonus Ferrarious, podkreślał, że matka jest lepsza do karmienia własnych niemowląt niż mamka, z wyjątkiem sytuacji, gdy matka jest chora lub nie może karmić piersią. Ferrarious uważał, że niemowlęta „posmakują natury osoby, która je karmi”, czyli pokochają mamkę, która się nimi zajmowała dłużej, niż ich własna matka. Mimo poglądów Ferrariousa nadal niemowlęta z wyższych sfer karmione były głównie przez mamki, a tylko niemowlęta z biednych rodzin przez własne matki. Jednak matki z niższych sfer nie dlatego karmiły swoje dzieci piersią, ponieważ uważały ten sposób żywienia za dobry, tylko dlatego, że nie stać je było na zatrudnienie mamek.

Mimo powszechnej akceptacji karmienia piersią nadal panował pogląd, że mleko matki przez 2 do 3 tygodni po porodzie jest dla dziecka szkodliwe, stąd niemowlęta musiały być karmione w tym czasie przez inne kobiety lub w ostateczności mlekiem zwierzęcym. Pierwszym pokarmem podawanym niemowlęciu po około 12-24 godzinach od porodu najczęściej był miód, często wymieszany z mlekiem kozim, mający pomóc dziecku wydalić smółkę. Rzadziej podawano noworodkom w pierwszej dobie życia olej z migdałów, masło, cukier rozpuszczony w wodzie, wino (!) lub ówczesne medyczne środki przeczyszczające. Karmienie piersią zalecano do końca 2 roku życia, ze stopniowym wprowadzaniem pokarmów uzupełniających od około 9-12 miesiąca życia. Żywienie sztuczne stosowano bardzo rzadko w związku z dużą śmiertelnością u tak żywionych niemowląt sięgającą 90-100 procent. Jako mleko zastępujące mleko kobiece stosowano najczęściej mleko kozie lub krowie.

Pomimo wielu zaleceń mówiących o wyższości matki nad mamką, mamka pozostawała popularnym, dobrze płatnym i dobrze zorganizowanym zawodem w XVI wieku. Zawód ten stał się głównym wyborem dla wielu biednych kobiet. Powszechną praktyką wśród młodych, niezamężnych lub zamężnych kobiet było urodzenie dziecka, a następnie porzucenie go przed podjęciem pracy jako mamka. We Francji mamki zostały zarejestrowane w miejskim urzędzie pracy oraz opracowano i wdrożono przepisy regulujące ich zatrudnienie. Prawo wymagało od mamki poddania się badaniom lekarskim i zabraniało jej karmienia piersią innego dziecka, dopóki jej własne dziecko nie skończyło 9 miesięcy

Jak wielokrotnie wspomniano siara uważana była za pokarm szkodliwy dla niemowlęcia. Najprawdopodobniej dlatego, że wyglądała inaczej niż mleko dojrzałe. Jako pierwszy siarę zalecił w karmieniu niemowląt w 1699 r. niemiecki chirurg Michael Ettmuller. Uważał on, że siara ma właściwości przeczyszczające i pomaga noworodkowi wydalić smółkę. Natomiast dopiero w 1719 r. francuski chirurg Pierre Dionis zalecał karmienie siarą jako korzystniejsze i bardziej odżywcze niż mleko późniejsze, a w 1748 William Cadogan w swoim dziele „Essay upon nursing and management of children” zalecał aby noworodek nie dostawał nic do jedzenia zanim nie zostanie przystawiony do piersi. Pierwsze przystawienie do piersi wg Cadogana powinno nastąpić nie później niż w ciągu kilku godzin po urodzeniu dziecka (najpóźniej w ciągu 6-7 godzin). Cadogan głosił nawet, że nie podanie noworodkowi siary może być dla niego szkodliwe.

Od drugiej połowy XVIII wieku wszyscy lekarze zajmujący się żywieniem noworodków zalecali wczesne przystawianie do piersi. Natomiast jako pierwszy wczesne karmienie piersią jako metodę zapobiegania wielu schorzeniom zaczął propagować w 1776 roku szwedzki lekarz Rosen von Rosenstein. Twierdził on, że karmienie piersią przez matkę od pierwszego dnia po porodzie zapobiega wielu chorobom u dzieci.

W XVII wieku zaczęto również mówić o dobroczynnym wpływie karmienia piersią na zdrowie matki. Dowodzono, że karmienie piersią zapewnia szybszy powrót do zdrowia po porodzie, zapobiega wielu schorzeniom kobiecym, daje dużo przyjemności matce oraz zmniejsza umieralność kobiet w połogu. I prawdopodobnie to nacisk na korzystny wpływ karmienia piersią na zdrowie kobiety przyczynił się do przekonania matek do karmienia własnych dzieci.

W kolejnych latach instytucja mamki w Europie stawała się coraz mniej znacząca, ponieważ coraz chętniej matki karmiły własne dzieci, chętnie też sięgały po mleko pochodzące od samic udomowionych zwierząt. Mamki były natomiast zatrudniane przez parafie i instytucje dobroczynne, które z ich pomocą karmiły dzieci porzucone. Mamki często opiekowały się równocześnie kilkoma podrzutkami, co uniemożliwiało ich właściwe karmienie stąd umieralność wśród tych dzieci była bardzo duża i sięgała nawet 70-80%. Jeszcze większa była wśród podrzutków karmionych wyłącznie sztucznie i sięgała 95-100%.

Mimo coraz większej wiedzy na temat żywienia niemowląt, w XVII i XVIII-wiecznej Europie istniał skandaliczny zwyczaj podawania alkoholu niemowlętom, który miał służyć jako środek uspokajający. Niemowlęta otrzymywały piwo, wino, a nawet Brandy posłodzoną cukrem. Oczywiście z tymi praktykami nie zgadzali się ówcześni medycy. Innym zwalczanym przez lekarzy w XVII i XVIII wieku w Europie zwyczajem było podawanie niemowlętom przeżutego pokarmu. Lekarze nawoływali do zaprzestania tego procederu, ponieważ ślina dorosłych jest zatruta z powodu często zepsutych zębów. Ponadto niemowlęta otrzymywały przeżuty pokarm, który jedli dorośli, a który nie był odpowiedni dla małych dzieci.

W XVII i XVIII wieku obniżono wiek podania żywności uzupełniającej do 2-4 miesiąca życia dziecka. Obniżono również wiek odstawienia dziecka od piersi. W XVIII wieku zalecano zakończenie karmienia piersią w 7-8 miesiącu życia niemowlęcia.

Rewolucja przemysłowa i XX wiek

Rewolucja przemysłowa przyniosła duże zmiany nie tylko w świecie przemysłu i technologii, ale również w podejściu do karmienia piersią. Rosnące koszty utrzymania i niskie zarobki zmusiły wiele kobiet do szukania pracy, co praktycznie uniemożliwiło wielu matkom opiekę nad dziećmi i karmienie piersią.

Ponieważ w tamtych czasach nie było urlopu macierzyńskiego, matki wracały do pracy w ciągu kilku dni po urodzeniu dziecka. Niemowlęta zostawały pod opieką babć lub starszego rodzeństwa. Z ówczesnej dokumentacji wynika, że w dobie rewolucji przemysłowej umierało 19% niemowląt karmionych naturalnie i 50% karmionych sztucznie.

Na zmiany w podejściu do karmienia piersią wpłynęły również czasy wielkiego kryzysu gospodarczego. Zwalniano w tych czasach wielu ludzi, głównie kobiet. Tym samym kobiety pozostały w domu i mogły poświęcić się karmieniu piersią, wynikiem czego była szybkie zmniejszenie się śmiertelności niemowląt.

Rozwój butelki do karmienia i dostępność mleka zwierzęcego zaczęły powoli, ale systematycznie wpływać na korzystanie z mamek. I do 1900 r. niegdyś wysoce zorganizowany zawód mamki wymarł.

W 1838 roku Johann Franz Simon jako pierwszy przeprowadził kompleksową porównawczą analizę mleka kobiecego i krowiego. Według niego uśredniony skład mleka kobiecego to: 3,4% kazeiny, 4,8% cukru mlecznego, 2,5% tłuszczu i 2,4% soli. Natomiast mleko krowie zawiera wg niego: 6,8-7,2% kazeiny, 2,8-3,2% cukru, 4,0% tłuszczu i 6,1-7,0% soli.

W 1892 roku Paul Ehrlich po raz pierwszy zaczął dowodzić, że odporność jest przekazywana niemowlęciu przez mleko matki, ponieważ w mleku znajdują się przeciwciała odpornościowe.

XIX wiek to też początek historii formuł dla niemowląt, kiedy to niemiecki chemik Justus von Liebig zaczął prace badawcze nad wynalezieniem substytutu mleka kobiecego. Mieszanka Liebiga opracowana w 1867 roku – składająca się z mleka krowiego, mąki pszennej i słodowej oraz wodorowęglanu potasu – została uznana za idealną żywność dla niemowląt.

Do 1883 roku było 27 opatentowanych marek żywności dla niemowląt. Te produkty handlowe składały się z węglowodanów, takich jak cukry, skrobia i dekstryny i miały być dodawane do mleka. Pokarmy te były tuczące, ale brakowało im cennych składników odżywczych, takich jak białko, witaminy i minerały. Około 1880 roku zaczęto też produkować mleko skondensowane.

W XX wieku zalecano karmienie piersią jako najlepszy sposób karmienia noworodków i małych dzieci. Równocześnie prężnie rozwijał się przemysł produkujący mieszanki sztuczne dla niemowląt. Skład tych mieszanek był już na tyle doskonały, że udawało się utrzymać przy życiu niemowlęta karmione wyłącznie sztucznie. Wiek XX to wiek mieszanek modyfikowanych. Większość niemowląt było karmionych sztucznie od urodzenia. A te, które zaczynały być karmione piersią, szybko były odstawiane od piersi i rozpoczynały karmienie mlekiem modyfikowanym.

Druga połowa XX wieku

W drugiej połowie XX wieku sposób żywienia niemowląt zależał w dużej mierze od stopnia rozwoju gospodarczego i tradycji danego kraju. Im kraj był bardziej rozwinięty i bogaty, tym matki rzadziej karmiły piersią. Spowodowane to było przede wszystkim łatwym dostępem do gotowych, jakościowo coraz lepszych mieszanek dla dzieci. O coraz rzadszym karmieniu piersią decydowała również praca matek poza domem, pobyt dzieci w żłobkach, a często też panująca moda, reklama i zmiana stylu życia matek. Wyjątkiem były kraje skandynawskie, w których nadal większość kobiet karmiła piersią. W krajach rolniczych kobiety karmiły piersią częściej. W kolejnych latach następował systematyczny spadek liczby niemowląt karmionych piersią oraz skrócenie czasu tego karmienia. Najniższy odsetek odnotowano w latach 1970 - 1975 we Francji, kiedy odsetek karmionych piersią niemowląt wynosił około 45%, natomiast w USA poniżej 50%. W Polsce w 1970 roku jedna na dziesięć kobiet karmiła piersią swoje dziecko w szóstym miesiącu życia. Spadek ten nie ominął krajów skandynawskich, choć tu był mniejszy. Również w krajach rozwijających się malała liczba kobiet karmiących piersią np. w Chile odsetek dzieci karmionych piersią spadł z ponad 90% w 1960 roku do poniżej 10% w 1968 roku, a w Meksyku z ponad 95% w 1960 roku do 40% w 1966 roku.

XXI wiek

Koniec XX wieku i XXI wiek to renesans karmienia piersią. Zaczęto intensywnie promować karmienie piersią, powstała inicjatywa „Szpital Przyjazny Dziecku”, WHO zaczęło zalecać wyłączne karmienie piersią przez pierwsze 6 miesięcy życia i uzupełniane pokarmami odpowiednimi do wieku do 2 roku życia lub dłużej. Również Amerykańska Akademia Pediatrii zaczął zalecać wyłączne karmienie piersią przez 6 miesięcy, a samo karmienie piersią rekomenduje do 12 mż. ESPGHAN zaleca wyłączne karmienie piersią przez 6 miesięcy życia, ale podkreśla, że korzystne jest też częściowe lub krótsze karmienie naturalne. Wprowadzanie pokarmów uzupełniających wg ESPGHAN powinno nastąpić nie wcześniej niż w 17. tyg. życia i nie później niż w 26. tyg. życia. W szpitalach zaczęły powstawać wspólne sale dla matek i dzieci (rooming-in) a matki po urodzeniu zaczęły karmić piersią. Zaczęto kłaść nacisk na prozdrowotne znaczenie karmienia piersią dla matki i dziecka. Zmiana sposobu podejścia do żywienia niemowląt przyniosła rezultaty w postaci zmniejszenia umieralności niemowląt.

Piśmiennictwo

Sylwia Silska. Ewolucja poglądów na żywienie niemowląt w XIX i XX wieku. Praca na stopień doktora nauk medycznych. UM w Poznaniu. Poznań 2013r.

Potrzebujesz wizyty domowej, porady laktacyjnej lub teleporady - zapraszam do zapoznania się z moją ofertą i do kontaktu

Więcej interesujących porad i informacji o zdrowiu znajdziesz na stronie Spis treści bloga

Historia laktacji - ewolucja poglądów na temat laktacji

Kontakt

Menu

Lekarz pediatra neonatolog